Vanaf dat moment, de eerste succesvolle aankoop dateert van 1418, begon de stad met de aankoop van zoveel mogelijk huizen rondom het nieuwe stadhuis en gezien het feit dat dit het stadscentrum was stonden er nogal wat. Dat proces ging door tot eindelijk in 1648 de eerste steen van het fundament van het nieuwe stadhuis gelegd werd. Om dat mogelijk te maken had de stad het hele bouwblok tussen Nieuwendijk/Kalverstraat, Gasthuissteeg, Nieuwezijds Voorburgwal en (Nieuwezijds) Wijde Kerksteeg moeten kopen.

Ondanks het voortdurende uitbreiden van het stadhuis ontstond er plaatsgebrek en rond 1557 werd de sprong naar de andere kant van de Vogelsteeg en richting Nieuwezijds Voorburgwal gemaakt. Door aankoop van huizen kregen ambtenaren woningen bij het stadhuis, zoals de cipier en de stadsbode. Ook de tamelijke openbaarheid van de ‘boeyen’, de cellen, verdween in het derde kwart van de 16^e eeuw; de dreigende Reformatie en de ketterjacht waar het stadsbestuur dapper aan meedeed waren niet iets om ‘uit te dragen’.

Stadhuistoren en vierschaar

Jan Wagenaar stelt dat in of vlak na 1418 de Vierschaar gereed kwam. Van de toren is dat minder zeker. Of de bouw al begonnen was toen de volgende, nog desastreuzere, brand van 1452 de boel weer in de as legde blijft onduidelijk. Feit is dat er na die laatste brand een toren en een vierschaar gebouwd werden herbouw of nieuwbouw, we laten het in ’t midden.

De toren herbergde ondermeer de vergaderkamer van de burgemeesters. In de toren, met een windwijzer in de vorm van een kogge, kwam later een klokkenspel te hangen. In de vierschaar vonden, door zijn driezijdige openheid, in ‘t openbaar rechtszittingen plaats. De vierschaar was uitgebouwd om hem aan drie zijden open te kunnen laten, zodat het publiek de rechtszitting kon volgen. Daartoe stak hij bijna drie meter buiten de rooilijn uit.

Aan de vierschaar hing een walviskaak, op ondermeer het schilderij  van Saenredam duidelijk zichtbaar. We komen dit gebruik bij meer ‘gerechtsgebouwen’ tegen, o.a. in Amersfoort. De betekenis is niet zeker, maar het zou kunnen dat het kaakbot een verwijzing is naar de plek waar misdadigers te schande werden gezet, ‘aan de kaak gesteld werden’. Daar staat tegenover dat ook aan kasteel Radboud en de stadhuizen van Haarlem, De Rijp en Jisp kaken gehangen werden, om de betrokkenheid met een belangrijke inkomstenbron te demonstreren.