Singel 446, De Krijtberg (Sint Franciscus Xaveriuskerk)

Voorheen stonden hier huizen,  442, 444 en 446

Gebouwd             1881-1883
Architect               Alfred Tepe 
Opdrachtgever    Jezuïetenorde
Monument           Rijksmonument

De jezuïet Petrus Laurentius arriveerde in 1628 in Amsterdam. In 1654 kocht hij drie huizen aan het Singel te Amsterdam. Het grootste pand van deze aankoop genaamd 'de Crytberg' deed dienst als kerk, ook wel huis- of schuilkerk genaamd. Het was de katholieken in de Republiek immers niet toegestaan om anders dan oogluikend, hun godsdienst uit te oefenen. Beroemde kerkbezoekers uit deze tijd waren de dichter Joost van den Vondel en de bouwmeester Jacob van Campen (bekend van onder andere het Paleis op de Dam). De kerk bevond zich in het achterhuis en was toegankelijk via de Katersteeg. De Katersteeg vormde de verbinding tussen het Singel en de Herengracht en is heden ten dage nog gedeeltelijk zichtbaar op de Herengracht tussen de nummers 423 en 425.

In 1677 wordt het kerkje vervangen door een grotere kerk. Ondanks het feit dat de jezuïeten uit Holland verbannen worden, blijft de kerk zijn functie als (schuil)kerk behouden.

In 1796 kregen de katholieken vrijheid van godsdienst en kunnen ze dus kerken bouwen, zichtbaar voor iedereen. 

In 1835 wordt de kerk negen meter naar de Singelzijde verlengd. Hierbij is het huis de Krijtberg en het bijbehorende koetshuis afgebroken en vervangen door de pastorie. De pastorie is gebouwd in neoclassicistische stijl en tot op heden nog steeds in gebruik. Kerk en pastorie delen een dak. De gevel van de pastorie kan beschouwd worden als de vooruitgeschoven geval van de inmiddels vergrote kerk. De pastorie vormde de toegang tot de kerk.

Een groeiend aantal parochianen rechtvaardigde de bouw van een nieuwe kerk in 1881-1883. De nieuwbouw is opgetrokken in gotische stijl. Het ontwerp van de kerk is van de hand van Alfred Tepe (1840-1920). De bouw vond in twee fases plaats, eerst werd het schip gebouwd, daarna werd de oude kerk gesloopt, zodat de er ruimte kwam voor de bouw van de sacristie en het bredere gedeelte van de kerk met het priesterkoor en de zijkapellen. Tijdens de bouw- en sloopfase konden de diensten gewoon plaatsvinden in het nieuwgebouwde schip. In overeenstemming met de schuilkerktraditie is de kerk hoog en smal, met meerdere galerijen om mensen te kunnen herbergen. Afgezien van de traditie heeft deze bouw ook een puur praktische achtergrond: het schip van de kerk ligt ingeklemd tussen de huizen.

Ook de Krijtberg dreigde eens ten prooi te vallen aan de slopershamer. De stichting tot Behoud van de Krijtberg heeft dit weten te voorkomen. Ondanks het dalende aantal parochianen besluit de bisschop van Haarlem op 23 mei 1974 om de kerk open te houden. Een plaatsing op de monumentenlijst (27 september 1973) zorgt ervoor dat de kerk behouden blijft. Inmiddels is een grootscheepse restauratie ( 1976-2003) voltooid.